Türkiye’de Koalisyon Dönemleri

Parlamenter demokrasi sistemleri içinde yer almakta olan hükümet biçimlerinden birisi de koalisyon yönetimidir. Yönetimi olarak Türkiye’de koalisyon dönemi birden çok siyasi parti için ortak amaç, esaslar çevresinde iş birliği içinde bulunmakta olan, bu ortak amaç için de birbiriyle iletişim ve uyum içerisinde çalışarak güç birliklerine dayalı hükümet oluşturma biçimi şeklinde tanımlanabilir. Türkiye 1961 ile 1965, 1974 ile1979 ve 1991 ile 2002 arası yıllarda sahip olduğu koalisyon geçmişiyle bilinmektedir.

Parlamenter Demokratik Sistem

Parlamenter demokratik sistem olan koalisyon kavramı genellikle Türkiye’deki hükümetlerin işlevine bakarak istikrarsızlık ile eşdeğer tutulabilir. O yüzden bu yazıda öncelik olarak koalisyon tanım ve çeşitleri, sonrasında Türkiye’de kurulmuş ola koalisyon hükümetleri kısaca açıklanacaktır. Yönetime dahil olmanın eşit şekilde olmasının vurgulanmaya çalışıldığı demokrasi kavramlarına göre koalisyon yönetiminin uygun düştüğü söylense bile siyasi partiler arasında oluşan çıkar çatışmaları ve uyumsuzlukları bu durumu da olumsuz şekilde ortaya çıkarmıştır. Çok sesli, tarafların eşit katılımının olduğu gibi durumlar da demokrasi pratik hayata uygulama alanları açsa da yönetimde yavaş seyir görülmesi de gözlemlenir.

Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Şartlar

Meclis çoğunluğuna sahip parti seçim kazanmasında oluşacak durum tek parti hükümeti olmaktadır. Bazı durumlar için de siyasi parti çoğunlukta olsa da kabinenin kurulduğu zaman yanına azınlık partisi de alınarak hükümet oluşturulabilir. Bu durumda dönem siyasi, ekonomik ya da sosyal şartlar bakımından değişiklik gösterir.

İngiltere’de muhafazakarlar ciddi çoğunlukta olması karşında yine İşçi Partisi ile Liberaller de kabineye katılarak geniş koalisyon hükümeti kurulması açısında örnek olarak gösterilebilir. Parlamentoda sandalye sayılarının yarısından fazlalığını elinde bulundurabilen bir parti seçim yarışı kazanması halinde hükümetin gücünün yüzde yüzünü kullanabilme olanağına sahip olacaktır. Bu durumda kazanan partiden olan başbakan da yetki gücü yüksek olduğu aşikar olacaktır.

Seçim yarışında yeterli sayı almayan parti koalisyon kurma durumundaysa başbakan diğer parti ya da partiler izin verdiği sürede etkili olabilir. Parlamenter demokraside yürütme başında olan başbakan, koalisyonda olan partilerin desteğini almak için politikalarını da ona göre biçimlendirir ve güçlendirir. Bu durumda koalisyon hükümeti başbakanı uyuma ve uzlaştırma durumuna zorladığı da söylenebilir.

Demokrasi Yönünden Bir Bakış Açısı

Demokrasi yönünden bakıldığında ise bu durumun normatif bir hal almış gibi olsa da bazı durumda parti niteliğine göre karar alınmasında yavaş ya da zorluk çıkartabileceği de söylenir. Çok partili siyaset ile koalisyon lehine oluşacak olan bu durum nispi seçim siteminde oy oranı yönetimde oluşan temsile bağlanır. Parlamentoda oluşan mevcut düzene göre de hangi durumda koalisyon kurulacağına dair birtakım seçenekler de mevcut olmaktadır.

Bu durumlar asgari çoğunlukla olan koalisyonlar asgari büyüklükteki koalisyon, asgari sayıda partilerden oluşan koalisyon, asgari uzaklık koalisyonları ve asgari çoğunluk bağlantılı koalisyonlardan oluşmaktadır. Asgari çoğunlukla oluşan koalisyonlar, genellikle ulaşmak için gerekli olmayan bir siyasi parti ulaşmamayı önerir. Aynı şekilde koalisyon kuracak olan siyasi parti iktidar mevcudiyetini azami dereceler üzerinde tutar. Bu durum da olabildiğince fazla bakana sahip olunma durumlarında oluşabilir.

1961 Sonrasındaki Koalisyon Dönemi

Türkiye ise ilk koalisyon tecrübesini 1961’ de yaşamıştır. 1961 ile 1965 arası kurulan 3 koalisyon birinci dönem koalisyon olarak adlandırılır.

• Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ile Adalet Partisi (AP) arasında kurulan koalisyon 1962’ de son bulmuş. (Birinci İnönü Koalisyon) 1962 ve 1963 yıllar arasında Yeni Türkiye Partisi (YTP), Cumhuriyet Halk Partisi, ile Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) arasında kurulmuştur (İkinci İnönü Koalisyonu).
• 1963 ve 1965 yıllarında ise CHP ile Bağımsızlar arası koalisyon kuruldu. (Üçüncü İnönü Koalisyonu). 1965 yılındaysa AP, CKMP, YTP ile MP (Millet Partisi) arası koalisyon kurulmuş.
• Birinci dönemin koalisyonları, İkinci dönem koalisyonlarının oluşmasına göre farklılık göstermektedir. Birinci dönemde oluşan koalisyonların 1960 darbesi sonrasında
• DP’nin kapatılması ile birlikte olağanüstü koşul sonrasında kurulmuş koalisyon topluluklarıdır.
• Birinci dönem koalisyonları öncesinde DP ile CHP gibi de 2 büyük parti arası rekabeti varken 1961 sonrasında seçmen davranışları değişmiş ve de diğer partilere oy oranı yükseltilmiştir.

1974 itibariyle ise 2 alternatif parti olan AP ile CHP etrafında koalisyonların şekillendirilmeye başlanmıştır. 1961 ile 1965 ve 1974 ile 1979 arasında oluşan koalisyonların çoğunluk iktidarına göre kısa dönem şeklinde oluşumlar gözlemlenmiştir. İstikrar açısındansa verimli oldukları pek söylenemez.

1991 ile 2002 Yılları Arasında Koalisyon Hükümet Yönetimi

Asgari büyüklükte olan koalisyonlar yalnızca iktidarda oluşan mevcudiyeti azamileştirme yoluna gidilmesini önerir. Bu durumda siyasi parti parlamento da çoğunluk kurmak isteyenlere yalnızca bakan kısmına odaklanır ve parlamentoda azınlık siyasi parti ile koalisyon ortaklığını kurdurur. Asgari sayıdaki parti oluşan koalisyon, az sayıda parti ile koalisyon ortaklığı hedefler. Çünkü bu durumlarda pazarlık yapılması kolay şekilde olur.

Asgari uzaklıktaki koalisyon grupları, sayı mevcudiyetinden ziyade parti programına bakar. Ortaklığın kurulacağı siyasi parti programının benzer politikası tercihine sahip olunmasını arzular. Asgari çoğunluk bağlantılı koalisyon, politik benzerlikte birbirine yakın partiler ve onun komşularını koalisyonda ortak eder. Aralarında uyum ile bütünlük sağlamadıkları da ifade edilir.

Koalisyonun Son Dönemi

Üçüncü koalisyon döneminde ise 1991 ile 2002 arası yaşanmıştır. 11 yıl içinde 7 koalisyon hükümeti de kurulmuştur. 1991 ile 1995 arası DYP (Doğru Yol Partisi)- SHP (Sosyal Demokrat Halkçı Parti) koalisyonu da iki defa kuruldu.1991 Tarihi ile 1995 Arasında DYP- SHP Koalisyonu 1991 genel seçimler sonrası % 27 ile DYP birinci partiden olmuş % 24 ile ANAP 3. ve % 20,08 ile SHP 3. partide olmuştur.

Doğru Yol Partisi Süreci

Tek başına hükümet kurabilecek sayıdaki yeterli oy almamış olan DYP’ye, hükümet kurma görevi dönem Cumhurbaşkanı Turgut Özal vermiştir. Kendisine yakın oranlardaki oy toplamış olan 2. parti ANAP ise koalisyonda katılım istememiştir. Bu durum dile getiren ANAP 1991 ile 2002 Yıllarında Koalisyon Hükümeti Yönetimi Mesut Yılmaz genel başkan, daha sonrasında Turgut Özal’a istifasını sunmuştur. DYP genel başkanı Süleyman Demirel koalisyon için 3. alternatif partisi olan SHP ile anlaşarak güvenoyu’ nu alarak hükümetin kurulmasını sağlamıştır.

1993 yılında Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın vefatıyla, yerine seçim ile geçebilecek en yakın aday ise koalisyon hükümetini kurmuş olan başbakan Süleyman Demirel olarak gözükmüştür. Merkez sağ merkez sol partiler kurdukları bu koalisyonun 49. ile 50. hükümet kurması bozulmamışken çok derin görüş ayrılıkları yaşanmadığı da söylenir. Günümüzde olduğu günü o dönem itibari ile mevcut bir sorun olan terör olayları koalisyon içinde partilerin birbirleriyle de zaman zaman gerginliğin üst seviyede olmasını sağlamıştır.